Als je aan Marcel Proust zou hebben gevraagd, waar volgens hem het begin lag, dan zou hij antwoorden: ‘Bij dat koekje, die madeleine, naturellement’.
Via de geur van het koekje opende zich een wereld aan beelden, associaties, herinneringen, geluiden -een wereld van vroeger die plotseling springlevend werd in de taal. Vraag je aan beeldend kunstenaar Harry Haarsma (1955) waar het begin ligt, dan zal hij heel erg zijn best doen om een antwoord te geven, maar vinden kan hij het niet. En toch draagt zijn werk, dat zich in acht monumentale episodes in de Noletloodsen voor u uitstrekt, de titel Archè - Oudgrieks voor ‘begin’.
De Oudgrieken twistten onderling hevig over wat dat begin, het principe van de oerstof dan wel moest voorstellen. Water, zei Thales van Milete. Vuur, zei een ander. Aarde, zei weer een ander.
Voor Haarsma verwijst Archè naar een heleboel: het verwijst naar het reservoir van beelden, sensaties en herinneringen dat als een oerstof in zijn hersens en fysiek in zijn atelier ligt opgeslagen. Maar het verwijst ook naar het beeld als verlangen, dat beeldend kunstenaar Haarsma onderzoekt en ordent. Met dat beeld heeft hij een zeer ambivalente verhouding. Niet omdat hij het beeld an sich wantrouwt, maar om wat daar allemaal omheen hangt, danst, schettert, lonkt en onze blik vertroebelt. Niet voor niets heeft hij boven zijn bed een citaat hangen van de voortreffelijke Belgische schrijfster Marguerite Yourcenar: ‘Onze verbeelding doet de moeite om dingen aan te kleden, maar de dingen zijn goddelijk naakt’. Naar die ‘goddelijke naaktheid’ is Haarsma op zoek.
Hoe verloopt zo’n onderzoek en wat is het resultaat? Om met dat laatste te beginnen: Haarsma’s werk bestaat uit een duizelingwekkende combinatie van tekeningen, bewerkte foto’s, ansichtkaarten, post-its, krantenfoto’s, gedichten, citaten van heinde en verre, krantenkoppen, schilderijen. Hij maakt bijzondere kunstenaarsboeken, hij plakt krantenspreads op linnen, beschildert ze, snijdt foto’s weg, of concentreert zich louter op citaten. ‘Diepgang is een optische illusie’, prijkt bovenaan een beeldloze spread waar de diepgang juist lijkt weggehaald. ‘Einde van de westerse zekerheden’, poneert een andere kop. In ander werk blaast hij foto’s juist op en rastert ze, waardoor ze een mysterieuze abstracte kwaliteit krijgen. Een mooi voorbeeld daarvan is het beeld dat eruitziet als een ijle wolk boven zee, maar in feite het zeepsop is waarmee een raam wordt gezeemd. Hij bouwt ‘huizen’ tjokvol beelden op ansichtkaartformaat. Die ansichtkaarten kunnen uit Haarsma’s eigen archief afkomstig zijn maar ook zelf zijn geschilderd: vaak abstracte stippels, lijnen en vegen, iets wat lijkt op lucht, water en jazeker: een ademtocht. Vermeers brieflezende vrouw wordt afgeleid door blauwe strepen verf die de tekst om haar heen (op zijn kop afgedrukt) onleesbaar maken. Gerhard Richters wegkijkende Betty (1988) gaat vergezeld van een gruwelijke krantenfoto van gevangenen in erbarmelijke toestand vastgehouden.
De zorg waarvan Haarsma je onbewust deelgenoot maakt, betreft niet alleen het beeld dat zo alomtegenwoordig om je heen is dat je zijn waarde en betekenis nauwelijks meer ziet. In een tijd als deze, waarin consumptie- en emotiekitsch regeren en financiële machten werkzaam zijn die tegen alles ingaan wat met humanisme en zorg voor die wonderschone blauwe planeet te maken heeft, wordt het almaar lastiger om te doorgronden en te doorzien.
De Belgische filosoof Lieven de Cauter beschrijft dat mooi in zijn nieuwste boek Metamoderniteit voor beginners. De doorgronding van de tijdgeest, zegt De Cauter, is een vrijwel onmogelijke opgave: ‘Tegenwoordigheid van geest is meer dan ooit en must, maar opgewassen zijn tegen het heden, werkelijk deelgenoot zijn, wordt almaar moeilijker door de explosie van het weten, door de complexiteit en interdependentie van de globalisering, de versnelling van het levensritme, de versplintering van de geschiedenis en de dualisering van de wereld. Holisme is een must, maar wie kan het allemaal overzien en tot een synthese brengen? Zelfs een reus als Hegel zou vandaag de dag te korte beentjes hebben.’
Haarsma probeert die synthese tot stand te brengen door een zoektocht te ondernemen naar het begin, het ‘ware beeld’ dat spreekt van kwaad en goed, duidelijk en onduidelijk, leeg en vol. Om dat in zijn volle naaktheid te tonen, is een frame nodig dat die veelvoud weerspiegelt. En het besef dat het einde, het ware begin, altijd net buiten beeld zal blijven.
Lucette ter Borg
Uit De wandelgids bij Snapshot of a larger order, 2016
Sinds Extaze mij vroeg iets over kunst te schrijven, ‘ook al is het maar een regel’, heb ik erover nagedacht.
Zolang ik aan het spinnen was, werkte ik aan mijn kunstboeken, wat voor mij zoiets is als denken met de handen, met plaatjes, een potlood, wat tape en het hoofd dat koppig stuurt, maar zich tenslotte verzoent met intuïtie .
Al dat gepruts en gedoe bevalt mij zeer. Van schrijven word ik onzeker. Zelfs als ik schilder, ben ik onzeker. Alsof iedereen - niet in de laatste plaats Grote Schrijvers en Schilders - over mijn schouders meekijkt. Ik geloof niet dat ik schrijvend of schilderend kan overtuigen.
Misschien komt het doordat er voor een verhaal of een schilderij een immense concentratie wordt verlangd… die ik niet kan opbrengen.
Ik las eens dat Socrates niets opschreef.
Hij werd gedreven door het verlangen zichzelf te bewaren, zijn eigen aard, oorspronkelijkheid en eenmaligheid.
Daar herken ik mij wel in.
De intuïtieve sensibiliteit waarmee ik mijn kunstboeken maak, lijkt op het associatieve Daniil Charms-achtige realisme dat zich in mijn hoofd manifesteert bij het uitlaten van de hond. Als ik maar blijf lopen, speelt de voorstelling door in mijn hoofd, zoals dromen die in de slaap komen en gaan, doelloos geregisseerd (‘Ik weet niet wie ik mij droom’), beeld op beeld op beeld… beeldkracht die de betekenis omspeelt, nooit vastlegt.
‘Forms, colors, densities, odors
what is it in me that corresponds with them?’
(Walt Whitman, ‘Locations and Times’)
Kunst, een waanplek.
Ik las Onvoltooide liefdesbrieven van Michaïl Sjisjkin.
In een interview zegt hij: ‘Alles speelt zich af in de taal die er niet is. En die niet bestaande woorden zijn de echte.’
Als ieder ander ben ik in de wereld geworpen tussen de woorden en de dingen. Over kunst kan ik zeggen dat de mooiste hamer de snavel van een vogel is.
Kunst is een ongehoorzaam woord.
Voor mij verschilt het niet van woorden als liefde, tijd, dood.
Woorden die je toezingen alsof.
De wereld is een raadsel, de woorden zijn ondeugend.
‘Boven mijn hoofd heeft iemand een krant geopend. Op de voorpagina is het oorlog, op de achterpagina staat een kruiswoordpuzzel.’ (Sasjenka aan Volódjenka in Onvoltooide liefdesbrieven)
Ik begrijp niets.
Ik verbind me met de woorden en de dingen op grond van verbeelding.
Als intuïtie zich verzoent met rede, helpt dat bij het vinden van een beeld, van een woord dat past… precies past in het gat dat de vraag graaft.
Kunst maakt de woorden en de dingen beter, passender… geschikter om grip te krijgen op de voortschrijdende tijd.
Harry Haarsma,
Uit Extaze 22, jaargang 6, nr. 2, 2017
© 2021 - 2024 Harryhaarsma.nl Alle rechten voorbehouden.